توانبخشی و فیزیوتراپی ضایعات نخاعی

آناتومی نخاع :

طناب نخاعی، کانال مرکزی نخاع که حاوی مایع مغزی-نخاعی است را احاطه می‌کند. مغز و طناب نخاعی همراه با هم، سیستم عصبی مرکزی (CNS) را تشکیل می‌دهند. در انسان، طناب نخاعی از «استخوان پس‌سری» (Occipital Bone) آغاز می‌شود، از «سوراخ پس‌سری» (Foramen Magnum) عبور می‌کند و در ابتدای «مهره‌های گردنی» (Cervical Vertebrae) وارد کانال نخاعی خواهد شد. طناب نخاعی، تا بین مهره‌های شماره ۱ و ۲ کمر ادامه می‌یابد. ستون مهره‌ها از طناب نخاعی که کوتاه‌تر است، محافظت می‌کنند.

عملکرد اصلی نخاع انتقال سیگنال‌های عصبی از قشر حرکتی به بدن و از فیبرهای عصبی وابران نورون‌های حسی، به قشر حسی مغز و همچنین مرکزی برای تبادل بسیاری از رفلکس‌ها است. نخاع قوس‌های رفلکسی فراوانی دارد که منجر به کنترل این واکنش‌ها می‌شوند. نخاع، محل نورون‌های بینابینی نخاعی است که مدارهای عصبی معروف به «مولدهای الگوی مرکزی» (Central Pattern Generators) را می‌سازند. این مدارها مسئول کنترل دستورهای حرکتی برای حرکات ریتمیک، مانند راه رفتن هستند.

آسیب نخاعی :

اگر به هر بخشی از نخاع و اعصاب موجود در آن کانال نخاعی آسیب وارد شود، عموماً باعث ایجاد نقص و اختلال در حس، عملکرد و توان بخش آسیب دیده خواهد شد. در اثر بروز آسیب نخاعی (SCI) ، ارتباط مغز و اعصاب دچار اختلال شده و در نتیجه برخی از عملکردهای ضروری بدن از بین برود. البته آسیب‌های نخاعی بسته به صدماتی که به نخاع وارد می‌گردد متفاوت هستند. آسیب نخاعی در ناحیۀ نزدیک به گردن باعث بروز مشکل بیشتری و وقوع فلج در بخش‌های بیشتری از بدن می‌شود و آسیب در ناحیۀ پایین‌تر، لطمات کمتری خواهد داشت.

یک ضایعه نخاعی شامل آسیبی به طناب نخاعی است که باعث تغییرات موقت یا دائمی در حرکت، حواس، و یا عملکرد خودکار نخاع می‌شود. تصادفات اتومبیل، سقوط از ارتفاعات، آسیب‌های ورزشی و اصابت گلوله از شایع ترین علل ضایعات نخاعی می‌باشند.

به طور كل ميتوان ضايعات نخاعي را با توجه به عوارض مختلف در اندامهاي فوقاني (دستها) وتحتاني (پاها) در دوسطح كلي تقسيم كرد.

ضایعه نخاعی کمر می‌تواند ناشی از آسیب به مهره‎‌ها، رباط‌ها یا دیسک‌های ستون فقرات یا خود نخاع باشد. آسیب نخاعی همچنین می‌تواند ناشی از وارد شدن ضربه ناگهانی به ستون فقرات باشد که باعث شکستگی، دررفتگی، له شدن یا فشرده شدن یک یا چند مهره می‌شود.

چنانچه ضايعه درسطح مهره هاي سينه اي و پايينتر از آن اتفاق افتد,باعث فلج در اندامهاي تحتاني (Paraplegia) ميشود كه درنتيج فرد قادر به حركت پاها نمي باشد. اين نوع از ضايعه نخاعي ميتواند باعث اختلالاتي نيز در عملكرد روده ,مثانه , اعمال جنسي ,عمل عضلات سينه اي و شكمي نیز گردد.

چنانچه ضايعه درناحيه نخاع گردني اتفاق افتد منجر به فلج در دو دست و دو پا (quadriplegia) ميشود. در اين صورت فرد علاوه بر اينكه قادر به حركت پا نمي باشد, نمي تواند از دست و بازوهايش نيز همچون گذشته استفاده كند و درواقع هرچه محل ضايعه نخاعي به مغز نزديك تر باشد سطح و شدت بيشتري از ضايعه نخاعي ديده ميشود وبخش گسترده‌تري از ارگانها از عملكرد طبيعي خارج ميشوند.

انواع آسیب نخاعی

آسیب نخاعی به‎صورت کامل یا ناقص است که در ادامه هر کدام را بررسی می‌نماییم.

ضایعه نخاعی کامل

در یک ضایعه نخاعی کامل، عملکرد حسی یا حرکتی در زیر سطح ضایعه وجود ندارد. آسیب نخاعی کامل بیشتر در ارتباط با قطع عرضی نخاع، صدمات عروقی شدید، کشش‌های طولی طناب نخاعی یا فشارهای شدید به نخاع است. در ضایعات کامل به دلیل قطع ارتباط نخاع با مغز، ادراک حسی و کنترل حرکتی فرد مختل شده و در این موارد پیش‌آگهی جهت برگشت عملکرد حسی-حرکتی ضعیف است.

ضایعه نخاعی ناقص

ضایعه نخاعی ناقص، درصورت وجود و حفظ قسمتی از عملکرد حسی یا حرکتی در زیر سطح آسیب مشخص می‌شود. اگر برگشت عملکردهای حسی یا حرکتی سریع باشد، پیش‎آگهی ازنظر بهبود عصبی نیز خوب خواهد بود.

درمان ضایعه نخاعی :

درمان ضایعه نخاعی شامل جراحی، دارو درمانی، فیزیوتراپی، ابزار پزشکی نظیر کمربند بریس و اترز و … است. آسیب نخاعی یا ضایعه نخاعی به خود نخاع یا بافت ها و استخوان های مجاور آسیب می رساند. بسته به شدت آسیب، ممکن است عملکرد یا تحرک در قسمت های مختلف بدن خود را از دست بدهید.

آسیب ها و ضایعات نخاعی بیشتر در ناحیه محل اتصال ستون فقرات قفسه سینه و کمر اتفاق می‌افتد. در صورت شکستگی مهره‌ های کمر، درد شدیدی به ویژه همراه با حرکت احساس می‌ شود. افرادی که دچار آسیب های ستون فقرات هستند، استفاده از انواع خاصی از کمربند شکستگی کمر به تسکین درد آن ها کمک خواهد کرد. تاثیر کمربند شکستگی کمر برای بهبود درد و درمان ضایعات نخاعی و استفاده ی آسان، آن را به یک روش درمانی محبوب تبدیل کرده است.

فیزیوتراپی ضایعه نخاعی

فیزیوتراپی ضایعه نخاعی به اقدامات درمانی گفته می‌شود که برای بیماران مبتلا به آسیب و فلج نخاعی با مشکلات حرکتی انجام می‌گیرد تا بیشتر توانایی‌های این افراد بازیابی شود.

اهداف فیزیوتراپی آسیب نخاعی

افزایش استقلال بیمار، بهبود توانایی راه رفتن و تقویت عضلات اندام تحتانی، بهبود تعادل و الگوی راه رفتن، بازآموزی حرکت اندام فوقانی و … از اهداف فیزیوتراپی ضایعات نخاعی است.

توانبخشی و فیزیوتراپی ضایعه نخاعی

فیزیوتراپی و توانبخشی ضایعه نخاعی شامل موارد زیر است :

• تمرینات دامنه حرکتی ( تمرینات غیر فعال در مفاصل و اندام‌های فلج – تمرینات فعال)
• تمرینات و حرکات غیرفعال در مفاصل و اندام‌های فلج
• تمرینات و حرکات مفاصل غیر فلج
• استفاده از تجهیزات تایرومویشن جهت بازآموزی اندام فوقانی
• آموزش و تمرینات درمانی جهت جابه‌جایی و انتقال وزن
• استفاده از بیوفیدبک جهت تلاش آگاهانه برای حرکت عضلات فلج
• تحریک الکتریکی (FES) برای تقویت و انقباض عضلانی
• گرمادرمانی جهت کاهش درد، TENS، US – فیزیوتراپی کف لگن جهت درمان بی‌اختیاری ادرار و نقص عملکرد جنسی

جمع بندی :

همانطور که گفته شد ضایعات نخاعی ممکن است به دلایل مختلفی از جمله تصادف، سقوط، حرکات ورزشی و … برای افراد ایجاد شود. در صورت مشاهده ی علائم مربوط به ضایعات نخاعی توصیه می شود سریعا به پزشک مراجعه کنید. روش های مختلفی از جمله استفاده از کمربند شگستگی کمر، استفاده از بریس و ارتز کمر، جراحی، فیزیوتراپی و … برای درمان ضایعات نخاعی وجود دارد. درمان هر فرد نسبت به شرایط بدنی و میزان آسیب متغیر خواهد بود. اما درمان و پیگیری آن برای فرد آسیب دیده بی‌تاثیر نیست و در صورت صلاحدید پزشک انجام ورزش های فیزیوتراپی برای بهبود ضایعه نخاعی مطلوب است.